Bazylika klasztorna, obecnie katedralna pw. Najświętszej Marii Panny, św. Benedykta, Bernarda i Stanisława Biskupa
Bazylika usytuowana jest w centrum zespołu pocystersko-katedralnego, w południowej pierzei placu Mariackiego. Jest to budowla gotycka, której budowa rozpoczęta została przypuszczalnie w 2 ćw. XIV w. i zasadniczo ukończona ok. 1400 r. (oprócz części sklepień i szczytów) [1]. Budowla odznacza się wyjątkowo dużymi rozmiarami: długości 84 m, szerokość 29,8 m (po obwodzie zewnętrznym) i wysokość nawy głównej – 26 m.
Świątynia stanowi murowaną z cegły, orientowaną bazylikę, założoną na rzucie krzyża łacińskiego, z dominującą nawą główną i słabo zaakcentowanym transeptem. Korpus główny jest trzynawowy i 11-przęsłowy. Transept jest dwunawowy i dwuprzęsłowy, halowy, o ramionach silnie występujących na boki. Zarówno korpus główny jak i transept zamknięte zostały prostymi ścianami. Ołtarz główny usytuowany jest pomiędzy drugą od wschodu parą filarów, tworząc pozorny ambit (od XVII w.). Nawy korpusu głównego bazyliki rozdzielone są arkadami wspartymi na ośmiobocznych filarach, przechodzących w wyższych partiach nawy głównej w trójboczne filary przyścienne, wspierające bogato profilowane arkady tarczowe. Każde ramię transeptu wsparte jest na jednym ośmiobocznym filarze. Wnętrze bazyliki przykryte jest sklepieniami powstałymi w różnych etapach budowy świątyni. Nawa główna oraz boczne przykryte są sklepieniami gwiaździstymi. Najstarsze, pochodzące prawdopodobnie z końca XIV w. są sklepienia gwiaździste w nawach bocznych, posiadające formę czteroramiennych gwiazd z żebrami wplecionymi. We wschodniej części nawy głównej (do gurtu pomiędzy V i VI przęsłem) występuje pochodzące przypuszczalnie z 1 poł. XV w. sklepienie w formie sześcioramiennych gwiazd, z żebrem przewodnim, a w zachodniej – bogatszy układ gwiazd wieloramiennych z końca XV lub 1 poł. XVI w. Najpóźniej, bo w 1557 r. powstały sklepienia ramion transeptu – sieciowe w ramieniu południowym i kryształowe w północnym, wykonane przez Antoniego Schultesa. Sklepienia wzbogacają liczne wsporniki ceramiczne lub ze sztucznego kamienia, z motywami figuralnymi, zwierzęcymi, roślinnymi i architektonicznymi.
Bazylika posiada charakterystyczne rozwiązanie wschodniej i zachodniej elewacji szczytowej, które flankują półośmioboczne wieże komunikacyjne, ujmujące wielkie ostrołukowe okno. Ściany boczne kościoła są oskarpowane, łuki odporowe ukryte pod dachami naw bocznych. Na dekorację elewacji składają się blendy ze sgraffitową dekoracją maswerkową oraz usytuowane w zwieńczeniu ścian gzymsy arkadkowe i fryzy ceramiczne lub sgraffitowe. Sgraffitowe dekoracje maswerkowe występują także w szczytach naw bocznych. Okno w elewacji zachodniej posiada bogaty maswerk z piaskowca, o rysunku różycy (z 1867 r.), w elewacji wschodniej – skromny maswerk o rysunku kół. W oknach znajdują się witraże neogotyckie z lat 1867-1887, częściowo zniszczone podczas II wojny światowej i odtworzone w latach 1995-1996. W elewacji zachodniej współczesny witraż Wniebowzięcia Matki Boskiej z 1960 r., a w elewacji wschodniej Zwiastowanie Pańskie z 1996 r.
Zewnętrzna dekoracja architektoniczna budowli skupia się w szczytach, odznaczających się zróżnicowanymi rozwiązaniami formalnymi. Szczyt wschodni powstał ok. 1400 lub na pocz. XV w., zachodni i północny w XV w., południowy posiada dolną strefę gotycką oraz górną renesansową – z 2 poł. XVI w. Wszystkie szczyty posiadają formę schodkową, dekorowaną przez wieńczące wimpergi (w końcu XIX w. zrekonstruowane), lizeny kątne, blendy, maswerki, laskowanie, sterczyny, oraz, w przypadku szczytów wschodniego i południowego – sgraffita. W szczycie wschodnim występują ponadto umieszczone u podstawy lizen ceramiczne konsole w formie popiersi. Na osi szczytu zachodniego znajduje się wykusz dawnego dźwigu do transportu materiałów budowlanych, zwieńczony barokowym szczycikiem z datą 1683. Szczyt południowy zwieńczony jest trzema renesansowymi, półkolistymi frontonami.
Więźba dachowa o konstrukcji storczykowej, z drewnianymi urządzeniami dźwigowymi do transportu materiałów budowlanych: w postaci pionowego wału oraz bębna deptakowego z wałem poziomym.
Bazylika posiada dwa gotyckie portale uskokowe. Portal w północnym ramieniu transeptu, prawdopodobnie z ok. 1400 r., wyróżnia się bogatą dekoracją rzeźbiarską ze sztucznego kamienia: w strefie kapitelowej półpostacie proroków, w archiwoltach figury aniołów i świętych z baldachimami, w kluczu głowa Chrystusa. W XIX w. dodano belkę nadprożną, tympanon z przedstawieniem Chrystusa w mandorli (1898 r.) oraz edikule z figurami św. Piotra i Pawła (poł. XIX w.) na flankujących portal filarkach. Portal w południowym ramieniu transeptu powstał prawdopodobnie w 1 tercji XV w. – jest wielouskokowy, strefa cokołowa i kapitelowa ościeży z dekoracją o motywach winorośli, w tympanonie neogotycki obraz na desce z końca XIX w.: Koronacja Madonny przez Chrystusa, autorstwa F. Stummela. W elewacji zachodniej znajduje się uskokowy portal neogotycki z lat 1844-1845. Do krużganka zachodniego prowadzi portal z malarską dekoracją maswerkową w tympanonie (prawdopodobnie zrekonstruowany w XIX w.).
Gotycki wystrój rzeźbiarski bazyliki reprezentuje usytuowany w południowym ramieniu transeptu baldachim nad pisciną, wykonany ze sztucznego kamienia, w końcu XIV lub początku XV w.
Pomiędzy południową ścianą kościoła, transeptem i oratorium znajduje się zakrystia, wzniesiona w latach 1602-1603, nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. W przejściu z transeptu do zakrystii wstawiono w 1714 r. barokowy portal z czarnego i białego marmuru. W południowo-zachodnie naroże południowego ramienia transeptu wtopiony jest narożnik krużganka klasztornego, nad którym umieszczono barokową emporę organową z lat 1674-1680.Obok znajduje się, zbudowana przypuszczalnie w końcu XVIII w. klatka schodowa, z barokowym portalem, prowadząca na piętro wschodniego skrzydła klasztoru.W zachodnim, ostatnim przęśle korpusu nawowego znajduje się wzniesiona w latach 1842-1845 neogotycka, sklepiona gwiaździście kruchta oraz usytuowana nad nią, również neogotycka empora organowa.
We wschodniej części kościoła zachował się na filarze fragment gotyckiego malowidła ściennego z XV w., z przedstawieniem św. Krzysztofa. Pozostałe wewnętrzne ściany bazyliki pokryte są polichromiami neogotyckimi z lat 1894-1898. Na ścianach nawy głównej występują polichromie o motywach architektoniczno-roślinnych, na ścianach transeptu i nawy głównej prezbiterium przedstawienia figuralne o tematyce związanej z sakramentami Pokuty i Ołtarza, Męki Pańskiej oraz postaci ze Starego i Nowego Testamentu, zaprojektowane i częściowo wykonane w latach 1897-1898 przez Fryderyka Stummela. Filary, arkady, żebra sklepienne oraz dolne partie ścian bazyliki pozostawione są w surowej cegle.
Bazylika posiada bogate wyposażenie z XV, XVII, XVIII i XIX w. Średniowieczne wyposażenie bazyliki reprezentują gotyckie stalle, datowane zazwyczaj na okres pomiędzy 1434-1454 r., liczące 42 siedziska, wtórnie podzielone i umieszczone w 2 miejscach świątyni. Stalle dzielą się na cztery odcinki stalli chórowych, tron celebransa, stallę opacką oraz przeora. Odznaczają się bogatą dekoracją rzeźbiarską, złożoną z motywów architektonicznych, zwierzęcych, roślinnych i maswerkowych, a także przedstawień figuralnych. Na odwrociach stall wykonano w poł. XVII w. barokowe malowidła olejne, przedstawiające typologię biblijną, połączoną z antycznymi tekstami.
Do wyposażenia nowożytnego należy przede wszystkim zespół 20 manierystycznych, barokowych i późnobarokowych ołtarzy, powstałych głównie w latach ok. 1620 -1670 oraz w XVIII w. Większość ołtarzy została wykonana z drewna, trzy z marmuru oraz dwa ze stiuku. Ołtarze posiadają bogatą dekorację oraz cenne obrazy, autorstwa m. innymi Hermana Hana, Bartłomieja Strobla, Jana Kriega i Andrzeja Stecha. Najokazalszy jest manierystyczny ołtarz główny, którego główne lata budowy przypadają na lata 1623-1624 (konsekracja w 1662 r.). Ołtarz jest trójosiowy, sześciokondygnacyjny, zaprojektowany w układzie kompozycyjnym łuku triumfalnego, z zastosowaniem spiętrzonego porządku, z bogatym programem rzeźbiarskim i złoceniami. W ołtarzu znajdują się dwa obrazy Hermana Hana – Koronacja Marii oraz umieszczona w szczycie Wizja św. Bernarda.
Do pozostałych ołtarzy tego okresu należą: ołtarz św. Filipa (1673) z obrazem A. Stecha Św. Filip nawraca etiopskiego dworzanina, ołtarz św. Andrzeja(XVII w.) z obrazem A. Stecha Ukrzyżowanie św. Andrzeja; ołtarz św. Benedykta, Bernarda i Roberta (konsekr. 1757)z obrazami S. Buchwalda; ołtarz Niepokalanego Poczęcia(1718),ołtarz Stygmatów św. Franciszka (XVIII w.), ołtarz Matki Boskiej Wniebowziętej (1619) z obrazami H. Hana Trójca Święta, św. Benedykt, św. Bernard, Wniebowzięcie NMP oraz Pokłon Pasterzy;ołtarz św. Jakuba Starszego (1641) z obrazami A. Strobla Ścięcie św. Jakuba Starszego oraz Matka synów Zebedeuszowych przed Chrystusem; ołtarz Siedmiu Sakramentów(pocz. XVII w.) z obrazami mistrza z kręgu Hana Aniołowie z monstrancją, Chrystus – fons vitae i Ostatnia Wieczerza; ołtarz św. Macieja(1670) z obrazami A. Stecha Wybór Macieja i Uczniowie idący do Emaus; ołtarz św. Młodzianków (1653) z obrazami A. Stecha Rzeź betlejemska i Męczeństwo Legii tebańskiej; ołtarz św. Jana Nepomucena (konsekr. 1757); ołtarz Zwiastowania (1645, przeniesiony w k. XIX z kaplicy Jana Kosa); ołtarz św. Apostołów Piotra i Pawła (1644); ołtarz św. Urszuli (pocz. XVII w.) z obrazami J. Kriega (atrybucja sporna), m. innymi Przybycie św. Urszuli do Kolonii; ołtarz św. Marii Magdaleny (XVII w.) z obrazami H. Hana Śmierć Marii Magdaleny i jego ucznia Uczta u Lewiego; ołtarz św. Rodziny (XVII w.) z obrazami H. Hana Św. Rodzina i Św. Elżbieta opatruje chorego; ołtarz św. św. Biskupów Wojciecha, Stanisława i Tomasza Becketa (konsekr. 1757); ołtarz św. Maurycego (konsekr. 1785) z obrazami A. Stecha Św. Maurycy odmawia oddania czci Jowiszowi i Św. Jan na Patmos (1674 ?); ołtarz św. Krzyża (pocz. XVII w.) z obrazami H. Hana Św. Jadwiga i A. Stecha Ukrzyżowanie (1690). Spośród licznych obrazów nie ołtarzowych wyróżnia się obraz Fundacja klasztoru w Pogódkach w 1258 r. z 1675 r., autorstwa A. Stecha, oraz przypisywane przez niektórych badaczy temu samemu autorowi dwa imaginacyjne portrety książąt Sambora I i Mszczuja II z ok. 1680 r.
Do wyposażenia nowożytnego należą również późnorenesansowe stalle z 1612 r., zdobione ornamentem okuciowym, geometrycznym i roślinnym, uzupełniające stalle gotyckie, oraz wykonane w 1622 r. dwie stalle barokowe. Wyróżnia się barokowa ambona z 1682 r., wykonana przez Mateusza Schollera, o bogatej, złoconej dekoracji rzeźbiarskiej, na którą składa się ośmioboczna czasza wsparta na figurze Samsona rozdzierającego paszczę lwa, rzeźbione płyciny balustrady i zaplecka oraz ażurowa latarnia z postacią Chrystusa. W latach 1677-1679 wykonany został prospekt organowy, równie bogato dekorowany i przypisywany temu samemu co ambona autorowi. Organy wykonał gdański organmistrz Jan Jerzy Wolffa (Wulff) z Ornety. Ponadto w bazylice znajduje się kamienny, pozłacany posąg Mściwoja II z 1 poł. XVII w., rokokowe konfesjonały z ok. 1760 r. (oraz ich kopie z 1846-1847), epitafium z portretem Jana Kosa, zmarłego w 1662 r., kilka opackich płyt nagrobnych z XVII w., a wśród nich opata Leonarda Rembowskiego II z 1649 r. Ponadto na uwagę zasługuje wyposażenie zakrystii z lat 1679-1688 złożone z kredensów, szaf i kominka oraz.
Do wyposażenia neogotyckiego należy prospekt organowy z lat 1844-1845, wykonany wg projektu Wallbauma. Instrument wykonał organmistrz Karol August Bucholz (organy w 1908 r. przebudowano). Z przełomu XIX i XX w. pochodzą neogotyckie elementy wystroju, m. innymi ołtarz Grobu Pańskiego z 1888 r., ołtarz szafiasty Najświętszego Serca Pana Jezusa i Najświętszego Sakramentu z 1898 r., klęcznik komunijny i tron biskupi.
Do współczesnego wyposażenia należy usytuowany na przecięciu korpusu głównego z transeptem wolnostojący ołtarz oraz ambona z 1971 r. Do dekoracji obu sprzętów wykorzystano fragmenty barokowej, marmurowej balustrady z kaplicy Kosów (zlikwidowanej w k. XIX w.).
RYS HISTORYCZNY I AKTUALNY STAN ZACHOWANIA
Budowę bazyliki rozpoczęto prawdopodobnie w 2 ćw. XIV w., a zakończono w 1557 r. Świątynia zachowała do dzisiaj niemal w 100 % swoją autentyczną substancję materialną i gotycką formę architektoniczną (z niewielkimi nowożytnymi i neogotyckimi uzupełnieniami oraz XIX- i XX-wiecznymi rekonstrukcjami). Zachowały się gotyckie portale w północnym i wschodnim ramieniu transeptu (w XVII w. zamurowane, w końcu XIX w. odsłonięte i odrestaurowane). Z gotyckiego wystroju rzeźbiarsko-malarskiego i wyposażenia przetrwało do dnia dzisiejszego malowidło ścienne z XV w. z przedstawieniem św. Krzysztofa, gotycki baldachim nad pisciną z końca XIV lub początku XV w. oraz zespół gotyckich stall – datowany zazwyczaj na okres pomiędzy 1434-1454 r. Ocalał tylko jeden fragment gotyckich witraży, wprawiony w okno odbudowanego w końcu XIX w. lavatorium.
W zakresie architektury do realizacji nowożytnych należy górna strefa południowego szczytu kościoła, przebudowanego w 2 poł. XVI w. w formach renesansowych, oraz wzniesiona w 1619 r. sygnaturka (w 1725 i 1896 r. naprawiana). Do nowożytnego wyposażenia wnętrza bazyliki należy przede wszystkim zespół 20 manierystycznych, barokowych i późnobarokowych ołtarzy, pochodzących głównie z lat ok. 1620 -1670 i XVIII w. Do pozostałego wyposażenia należą to m. innymi: stalle z 1612 r., dwie stalle barokowe z1622 r., zakrystia z 1602-1603 z wyposażeniem z lat 1679-1688 i portalem z 1714 r., empora organowa z lat 1674-1680 wraz z instrumentem z lat 1677-1679, ambona z 1682 r., wzniesiona przypuszczalnie w końcu XVIII w. klatka schodowa z portalem, posąg Mściwoja II z 1 poł. XVII w., konfesjonały z ok. 1760 r. (oraz ich kopie z lat 1846-1847), epitafia, opackie płyty nagrobne z XVII w. Z 1645 r. pochodzą elementy wyposażenia barokowej kaplicy Kosów (już nie istniejącej), które w 1971 r. wykorzystano do dekoracji nowego ołtarza i ambony.
W latach 1842-1845 w zachodniej części bazyliki zbudowano neogotycką kruchtę, portal oraz emporę organową z instrumentem (w 1908 r. przebudowanym). W latach 1867-1887 w elewacji zachodniej zrekonstruowano okno z maswerkiem oraz wstawiono neogotyckie witraże (zniszczone podczas II wojny światowej i częściowo odtworzone w 2 poł. XX w.).
W końcu XIX w. w bazylice wykonano prace konserwatorsko-dekoratorskie, przeprowadzone w duchu oszczędnej regotyzacji. Podjęte działania nie stanowiły wyraźnej ingerencji w gotycką formę i substancję materialną świątyni. Polegały na oczyszczaniu średniowiecznej budowli z późniejszych naleciałości oraz przywróceniu jej gotyckiej „integralności” stylistycznej. W ramach prac m. innymi usunięto tynki z filarów, profili luków arkad, żeber sklepiennych oraz dolnych partii ścian, pozostawiając je w surowej cegle. Wymieniono i uzupełniono zniszczone oraz brakujące elementy detali architektonicznych (kształtki, służki). Konserwacji poddano m. innymi laskowania i maswerki w oknach elewacji wsch. i zach., fryzy elewacji (częściowo przekształcone), żebra sklepienne oraz profilowanie łuków arkady. Zrekonstruowano wimpergi w szczycie wschodnim, zachodnim i północnym. Podczas wymiany elementów zniszczonych lub uzupełniania ubytków starano się odwzorować formy oryginalne. W trakcie prowadzonych prac odsłonięto i poddano konserwacji dwa zamurowane w XVII w. gotyckie portale.Portal północny okazał się być mocno zniszczony i przypuszczalnie niekompletny, w związku z czym uzupełniono go neogotyckim tympanem z przedstawieniem Chrystusa w mandorli, wstawiono nową belkę nadprożną, figury św. Piotra i Pawła na flankujących portal filarkach (pochodzą z poł. XIX w.), a także kamienne cokoły. Pomimo znacznej ingerencji, portal północny zachował przewagę oryginalnych form gotyckich. W tympanonie portalu południowego umieszczono neogotycki obraz Koronacja Madonny przez Chrystusa. Dziewiętnastowieczne prace konserwatorsko-dekoratorskie w bazylice uzupełnił neogotycki, kompleksowy wystrój malarski ścian.
Po II wojnie światowej w bazylice katedralnej nastąpiły kolejne zmiany. Należy do nich wykonanie nowych witraży w elewacjach zach. (1960) i wsch. (1996) oraz nowej strefy liturgicznej na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu (1971). Od 1956 r. prowadzone były prace konserwatorskie nad wyposażeniem bazyliki i klasztoru, a od końca XX w. także nad architekturą całego zespołu. Prace realizowane były też w latach 1993-2003. Prowadzone były zgodnie z regułami konserwatorskimi i pod nadzorem konserwatora.
Aktualnie w bazylice katedralnej trwają prace w ramach projektu „Bazylika Katedralna w Pelplinie – renowacja i udostępnienie nowej powierzchni wystawienniczej”.
[1] J. St. Pasierb, Pelplin i jego zabytki, Pelplin 1993; J. Z. Łoziński, Pomniki sztuki w Polsce, Warszawa 1992;
Zwiedzanie
Katedrę można zwiedzać indywidualnie lub z przewodnikiem. Należy zakupić bilety w Kociewskim Centrum Kultury w Pelplinie.
Więcej informacji o biletach i możliwości zwiedzania na stronie Kociewskiego Centrum Kultury